#69. Giải quyết vấn đề của trẻ theo tính khí

Làm cha mẹ bớt áp lực hơn

Tại sao chăm sóc em bé 4 tháng tuổi của chính mình khiến bạn loạng choạng suốt ngày nhưng cũng với anh trai của bé thì lại vô cùng thuận buồm xuôi gió? Tại sao đứa con 3 tuổi của một người bạn luôn ăn vạ ầm ĩ, trong khi con bạn lại thích ứng nhanh và vui vẻ? Tại sao một trong những đứa con trai tuổi thiếu niên của bạn luôn kiên trì học tập và làm dự án, trong khi các đứa con còn lại chỉ chịu học trong thời gian ngắn và rất dễ bị phân tâm khi bị bạn bè chọc ghẹo?

Có thể những khó khăn ngày thường không là gì đối với hầu hết trẻ em và người lớn, nhưng với nhiều người khác, dù không có bất kỳ vấn đề nào về thần kinh, lại không thể nào đáp ứng với cùng những yêu cầu như vậy khi ở nhà, ở trường, với bạn bè đồng trang lứa và nơi làm việc. Các chuyên gia về sức khỏe tinh thần nỗ lực để hiểu tại sao chúng ta lại có sự khác biệt về hành vi như vậy, và để xác định sự can thiệp nào sẽ giúp loại bỏ, hoặc ít nhất là giảm thiểu những vấn đề thuộc chức năng như thế.

Một hiểu biết mới

Cách đây 3 thập kỷ, chúng ta thường đổ lỗi cho những hành vi “thất bại” cho những trải nghiệm đầu đời. Muốn loại bỏ những hành vi đó có nghĩa là phải tìm hiểu trải nghiệm ban sơ này một cách nghiêm túc. Nhưng bây giờ chúng ta có thể thấy rằng những câu trả lời này, dù đơn giản, nhưng lại không chính xác.

Giờ đây chúng ta biết rằng không chỉ những trải nghiệm đầu đời có tác động lâu dài đến tâm lý. Ở bất kỳ lứa tuổi nào, những hành vi quan trọng cũng có thể biến đổi theo sự thay đổi của cuộc sống. Cùng lúc đó, còn nhiều ảnh hưởng khác bên cạnh tuổi thơ tác động đến sự phát triển của con người. Tính khí là một ảnh hưởng như thế.

Chúng ta có thể chia nguồn gốc của hành vi thành ba nhóm: 1) Động cơ (nhóm “tại sao”); 2) Năng lực (nhóm “cái gì” và “tốt đến đâu”); và 3) Kiểu tính khí (nhóm “như thế nào”) qua cách mọi người hành xử trong những hoạt động thường ngày.

Những loại tính khí của trẻ em

Gần đây, mọi người lại bắt đầu hứng thú về tính khí của trẻ. Hiểu được nó có thể giúp ta xử lý được một loạt các hành vi và chứng rối loạn cư xử. Khả năng tiên đoán của nó thậm chí còn giúp ta tự phòng ngừa được những rối loạn ấy. Chẳng hạn như, những đứa trẻ sở hữu nhóm các yếu tố tính khí làm nên một đứa trẻ khó bảo thì có khả năng phát triển những rối loạn hành vi hơn các nhóm tính khí khác. 

Hai nhà nghiên cứu Stella Chess và Alexander Thomas, xem tính khí chỉ là một thành phần quan trọng của tính cách. Tính khí là một phần tính cách mà mỗi đứa trẻ tự nhiên có được. Theo Chess và Thomas (1987), tính khí đề cập tới sự khác biệt cá nhân trong phản ứng sinh lý. Nó bao gồm những điểm đặc trưng mà một cá nhân phản ứng cảm xúc với mọi người và các đối tượng. Dù cho giai đoạn sơ sinh nó là biểu hiện chính nhưng sau này sự tiến bộ về mặt phát triển cũng ảnh hưởng đến việc hình thành nhân cách. Chess và Thomas đã tìm ra rất nhiều yếu tố bên cạnh tính khí nhằm định hình tính cách trong tuổi thơ và khi trưởng thành. Đó là:

1. Sự nhận thức;

2. Sự tự ý thức;

3. Động lực;

4. Sự hỗ trợ;

5. Lòng tự tôn; và

6. Những sự kiện có cơ hội.

Theo Chess và Thomas cũng có 9 loại tính chất mà họ tin là có mặt khi sinh. Những loại này bao gồm:

1. Mức độ năng động: trẻ có biểu hiện năng động hay không năng động?

2. Nhịp điệu hoặc mức độ thường xuyên: trẻ có thể dự đoán được không hay không dự đoán được về các thói quen ăn, ngủ…?

3. Cách tiếp cận: Trẻ có phản ứng hoặc phản hồi tích cực hay tiêu cực với một tình huống mới?

4. Khả năng thích ứng: Trẻ có thích nghi với hoàn cảnh mới dễ dàng không hay gặp khó khăn?

5. Sự phản ứng: mức độ phản ứng của trẻ khi bị kích thích (vd như cười, sợ hãi, đau) là lớn hay nhỏ?

6. Cường độ phản ứng: trẻ có biểu hiện năng lượng thấp hay cao khi phản ứng với các kích thích?

7. Tâm trạng: là đứa trẻ bình thường hạnh phúc và dễ chịu hay là hay khó chịu, cáu kỉnh?

8. Sự phân tâm: con có dễ dàng chuyển hướng khi bị các kích thích từ bên ngoài?

9. Sự kiên trì - trẻ sẽ tiếp tục hoạt động trong bao lâu nếu gặp khó khăn hoặc gián đoạn và khoảng chú ý – trẻ có thể duy trì sự hứng thú với một hoạt động trong bao lâu?

9 loại tính chất nói trên được Chess và Thomass phân nhóm thành 3 loại cơ bản: trẻ dễ, trẻ khó và trẻ chậm thích nghi.

• Trẻ dễ tính thường có tâm trạng và cách tiếp cận các tình huống mới một cách tích cực. Con thích nghi khá tốt để thay đổi và bố mẹ phần nào có thể dự đoán được các kiểu ngủ, ăn hay các cột mốc từ bỏ những thói quen cũ (ví dụ như bỏ ngồi bô, bỏ dậy ban đêm…)

• Trẻ khó tính thường có thói quen ăn, ngủ và các chức năng của cơ thể bất thường. Con thường trải qua những tâm trạng tiêu cực và thoái lui khỏi những điều mới mẻ. Con gặp khó khăn hoặc không thích nghi giỏi với sự thay đổi.

• Trẻ chậm thích nghi có thể phản ứng với các tình huống mới một cách tiêu cực nhưng nhẹ nhàng hơn. Con có mức độ năng động thấp và có xu hướng chần chừ trong các tình huống mới. Những em bé này có nhiều khả năng sẽ tự tin và chủ động hơn khi được tiếp cận và hướng dẫn theo cách tôn trọng những đặc điểm tính khí của mình.

Trong khi môi trường ảnh hưởng đến tính khí, nghiên cứu ban đầu về đặc điểm tính khí ở trẻ em tập trung chủ yếu vào xu hướng bẩm sinh (Bronfenbrenner, 1977). Ngày nay, các yếu tố môi trường được coi là quan trọng đối với sự phát triển tính cách của trẻ con tương tự như xu hướng bẩm sinh.

Những nghiên cứu về sự phát triển bình thường và phát triển bệnh lý của Chess và Thomas đã đưa họ đến một mô hình “goodness of fit” (tạm dịch: mô hình tương hợp) như là một cách để phân tích phản ứng giữa cha mẹ và con cái; giữa trẻ em với môi trường rộng lớn bên ngoài. Mô hình này cũng xem xét những trường hợp phát triển cá nhân.

Dựa vào mô hình này, trẻ phát triển và hoạt động khỏe mạnh khi tính khí của nó tương thích với những yêu cầu của môi trường. Trái lại, chức năng tâm lý phải chịu đứng nếu hai yếu tố đó không tương thích và không phù hợp. Khi điều này diễn ra, đứa trẻ có thể phát triển rối loạn hành vi.

Ví dụ cho sự tương thích kém có thể là kỳ vọng bé gái cực kỳ năng động của bạn phải ngồi yên suốt bữa tối mà không được chen ngang bất cứ khi nào; hay yêu cầu cậu con trai luôn cư xử chậm rãi của bạn phải ra chào khách ngay. Phớt lờ những đặc điểm tính khí này và kỳ vọng các con phải “vận hành” theo cách mà chúng không thể có thể dẫn đến rối loạn hành vi.

Nếu con gái bạn có ngưỡng kích thích thấp, việc khăng khăng đòi bé mặc quần áo bó sát có thể kích thích sự tiêu cực tính khí tự nhiên của con. Mâu thuẫn này có vẻ nhỏ, nhưng những cuộc đối đầu như vậy có thể khiến cả hai thường xuyên bực tức và dễ khiến con gái bạn bị rối loạn hành vi.  

Thay vào đó, hãy cứ ghi nhớ tính khí của con khi bạn đưa ra quy định trong gia đình. Hãy để cho cậu con trai cứ từ từ thoải mái tiếp khách hay cho phép con gái bạn mặc một thứ gì đó thoải mái. Ghi nhận và tôn trọng tính khí cá nhân về lâu dài có thể giúp tránh những mâu thuẫn không cần thiết và rối loạn hành vi về sau.

Tài liệu tham khảo:

• http://psych.colorado.edu/~colunga/P4684/temperament.pdf

• https://www.ovuline.com/guide/14076/baby-temperaments