#68. Khủng hoảng không phải là xấu
Cách để kiểm soát những trận khủng hoảng và giận dữ của trẻ
Điều tiên quyết để kiểm soát cơn nóng giận, ăn vạ của trẻ là thấu hiểu nó. Nói thì dễ, làm mới khó, bởi khủng hoảng xuất phát từ nhiều nguyên cớ: sợ hãi, khó chịu, phẫn nộ, quá tải cảm xúc,... Và còn bởi khủng hoảng không phải là một cách “truyền thông” rõ ràng (cho dù nó là một cách mạnh mẽ để gây chú ý), bố mẹ hoàn toàn không biết điều gì đang điều khiển hành vi của con mình.
Tốt hơn, bố mẹ nên xem khủng hoảng như một cách phản ứng với một tình huống khi trẻ không thể xoay xở theo cách của người trưởng thành. Những tình huống đó có thể là diễn tả cảm xúc của mình, không thể lý giải thứ mà con muốn, hay không thể làm việc mà con được yêu cầu; vì thế mà con bị quá tải cảm xúc. Và nếu giải phóng những cảm xúc ấy bằng cách rất dữ dội như khóc, la, đá vào cửa, đấm vào tường hay đánh cả bố mẹ sẽ giúp con được thỏa mãn, có được thứ mình muốn (hoặc là né tránh được nó), con sẽ luôn phụ thuộc vào những hành vi này.
Bước đầu tiên là nắm được điều gì khơi lên từng cơn khủng hoảng của con.
Điều này không có nghĩa khủng hoảng là một hành vi có ý thức, hay thậm chí là tự nguyện. Nhưng nó có nghĩa đây là một phản ứng được học. Vậy nên mục tiêu ở đây là giúp trẻ không học phản ứng này nữa, thay vào đó sẽ học những cách trưởng thành hơn để giải quyết một tình huống có vấn đề, chẳng hạn như thỏa hiệp, hay được nhận một số phần thưởng tích cực khi nghe theo nguyện vọng của cha mẹ.
Đánh giá cơn khủng hoảng
Bước đầu tiên là nắm được điều gì khơi lên từng cơn khủng hoảng của con. Những chuyên gia về sức khỏe tinh thần gọi đây là “đánh giá chức năng”, nghĩa là nhìn vào những tình huống đời thật có vẻ sẽ kích thích cơn giận dữ, đặc biệt là nhìn vào điều gì xảy ra ngay lập tức trước, trong khi và sau cơn bộc phát khiến nó cứ tiếp tục lặp lại.
Đôi khi, nếu nhìn sâu vào những điểm giống nhau ở cơn khủng hoảng của trẻ, ta có thể phát hiện ra một vấn đề cần chú ý: một trải nghiệm đau thương, bị lạm dụng hay phớt lờ, bị ám ảnh xã hội, rối loạn tăng động giảm chú ý - ADHD, hay là rối loạn học tập. Nếu đứa trẻ có biểu hiện ăn vạ, nổi nóng khi đã vượt quá độ tuổi thông thường, đó thường là một triệu chứng của sự bí bách, đè nén mà trẻ đang cố để xử lý. Nỗ lực đó tan vỡ vào những lúc yêu cầu sự kỷ luật mà các con vẫn chưa có, chẳng hạn như khi chuyển một thứ con thích sang một thứ khó khăn với con.
Hầu hết những đứa trẻ thường xuyên ăn vạ lại làm điều này trong những tình huống rất khó đoán, và khi có ít thời gian xử lý như lúc làm bài tập về nhà, giờ đi ngủ,... Nguyên do thường là bởi bị yêu cầu làm điều gì đó mà chúng có ác cảm hay phải ngừng làm một việc chúng thấy vui. Đặc biệt với trẻ bị ADHD, điều gì không kích thích và bắt chúng phải kiểm soát hoạt động thể chất của mình, như một chuyến xe dài, một buổi lễ tôn giáo hay đi thăm những người già, thường là nguyên cớ của những cơn ăn vạ.
Hành vi được học
Bởi bố mẹ thường cảm thấy khủng hoảng là thứ gì đó không thể chịu đựng nổi - đặc biệt là ở nơi công cộng, trẻ em hiểu được ngụ ý rằng ăn vạ, nóng giận có thể giúp chúng có được điều chúng muốn. Nó trở thành một phản ứng có điều kiện. Ngay cả khi nó chỉ có hiệu quả 5 trên 10 lần, nhưng việc củng cố một hành vi lặp đi lặp lại khiến khủng hoảng trở thành một hành vi được học qua thời gian rất vững chắc nên bọn trẻ sẽ vẫn tiếp tục hành vi ấy để có được thứ chúng muốn.
Một trong những mục tiêu của đánh giá chức năng là để xem xét liệu yếu tố kích thích cơn khủng hoảng có thể được loại bỏ hay thay đổi để không gây ra rắc rối cho đứa trẻ hay không. Nếu như mang giày hay rời nhà để đi học là yếu tố kích thích, rõ ràng chúng ta không thể xua đuổi nó được. Nhưng đôi khi chúng ta có thể thay đổi cách bố mẹ và những người chăm sóc xử lý tình huống để xua tan cơn khủng hoảng. Điều này có nghĩa là hãy cảnh báo nhiều hơn với trẻ rằng chúng được yêu cầu làm một nhiệm vụ nào đó, hoặc thiết kế những hoạt động dễ kích thích cơn khủng hoảng theo một cách giảm khả năng nổi nóng của trẻ.
Việc dự đoán những yếu tố kích thích, và sửa đổi chúng để đứa trẻ dễ dàng tham gia vào hoạt động là vô cùng quan trọng. Chẳng hạn, nếu bài tập về nhà thực sự khó đối với một đứa trẻ, bởi nếu có vấn đề tiềm ẩn về học tập, tổ chức và tập trung, chúng có khả năng bộc phát ngay trước khi chuẩn bị làm bài tập. Vậy nên chúng tôi hỏi bố mẹ ‘Làm sao để việc làm bài tập dễ dàng hơn đối với các con?’ Chúng ta có thể cho con nghỉ giải lao thường xuyên, hỗ trợ con trong những lĩnh vực con thường gặp khó khăn, sắp xếp công việc, chia nhỏ nhiệm vụ ra giúp con.
Hãy xem xét liệu kỳ vọng của chúng ta dành cho hành vi của con có đang phát triển phù hợp với lứa tuổi và cấp độ trưởng thành riêng của con hay không. Chúng ta có thể sửa đổi môi trường phù hợp với khả năng của trẻ hơn hay không, và giúp con ngày càng trưởng thành hơn?
Có hai điều quan trọng bố mẹ cần nhớ: trước tiên, việc né tránh một cơn khủng hoảng trước khi nó khởi phát không có nghĩa là “đầu hàng” trước nhu cầu của trẻ. Nó có nghĩa là tách phản ứng không mong muốn của cơn khủng hoảng với những vấn đề khác, chẳng hạn như sự vâng lời yêu cầu của cha mẹ. Và thứ hai, bằng cách giảm bớt khả năng phản ứng nóng giận của trẻ, bạn cũng đang lấy đi cơ hội củng cố phản ứng đó. Khi trẻ không nóng giận, chúng học cách xử lý với nhu cầu, ước muốn, và khó khăn theo một cách trưởng thành hơn, và việc học hỏi đó thôi cũng củng cố những phản ứng phù hợp. Ít khủng hoảng lúc này không có nghĩa là ít khủng hoảng hơn sau này.
Phản hồi lại với cơn khủng hoảng của trẻ
Khi khủng hoảng xảy ra, nếu bố mẹ hay người chăm sóc phản ứng, có khả năng khủng hoảng sẽ xảy ra lần nữa. Tất cả đều có chung điểm khởi phát đó là cha mẹ thường phản kháng lại mong muốn chấm dứt cơn thịnh nộ bằng cách cho đứa trẻ bất cứ thứ gì chúng muốn khi chúng nổi nóng. Bởi những cơn bộc phát này không nguy hiểm, bố mẹ nên phớt lờ hành vi ấy, rút lại tất cả sự chú ý, bởi thậm chí sự chú ý tiêu cực như khiển trách hoặc cố gắng thuyết phục đứa trẻ dừng lại cũng được cho là củng cố hành vi ấy một cách tích cực.
Bố mẹ nên rút lại sự chú ý đối với những hành vi mà bạn không khuyến khích, thay vào đó hãy dồn hết vào hành vi bạn muốn khuyến khích, chẳng hạn như khi đứa trẻ nỗ lực để bình tĩnh lại, vâng lời hoặc thỏa hiệp. Bằng cách củng cố tích cực sự cân bằng và có phản ứng phù hợp với sự bực dọc, bạn đang dạy trẻ kỹ năng, và bởi không ai có thể vừa vâng lời vừa nổi nóng cùng một lúc, nên điều này đồng thời giảm bớt những hành vi nổi nóng, giận dữ, không vâng lời của trẻ.
Một điều bạn không muốn làm đó là lý giải tại sao một đứa trẻ lại phật ý. Đừng nói chuyện với trẻ khi chúng không rảnh. Bạn nên động viên một đứa trẻ luyện tập đàm phán khi chúng không nổi nóng, và bạn cũng vậy. Có thể bạn cần dạy một số kỹ thuật để trẻ xử lý khó khăn, chia nó thành từng bước nhỏ cho những đứa trẻ còn thiếu chín chắn hay có thiếu sót trong cách suy nghĩ và giao tiếp.
Làm gương cách cư xử bình tĩnh
Và bạn cần làm mẫu kiểu đàm phán này nếu muốn con mình học tập theo. Bố mẹ cũng nên dành thời gian ra ngoài. Khi cảm thấy vô cùng nóng giận, bạn nên tự lôi mình ra khỏi tình huống này. Bạn không thể nào xử lý tình huống nếu bản thân mình cũng bực bội - IQ của bạn sẽ giảm xuống khoảng 30% khi tức giận.
Bình tĩnh và sáng suốt trong những mong đợi về hành vi là một việc quan trọng bởi nó giúp bạn giao tiếp hiệu quả hơn với một đứa trẻ. Nên bạn không nên nói ‘Con phải cư xử đúng mực hôm nay’, thay vào đó hãy nói ‘Con cần yên vị trong giờ ăn, tự xúc cơm, và chỉ dùng những từ ngữ tích cực.’ Đây là những điều rõ ràng, dễ theo dõi để đứa trẻ biết mình nên làm gì và cha mẹ cũng có thể củng cố thêm bằng lời khen và phần thưởng.”
Cả cha mẹ và con đều cần thiết lập thứ gọi là bộ công cụ xoa dịu, là những việc bạn có thể làm để bình tĩnh trở lại, như thở chậm lại, thư giãn, bởi bạn không thể nào vừa bình tĩnh vừa nóng giận cùng một lúc được. Điều hay ho về việc thở là nó luôn có sẵn ở đó cho bạn.
Tài liệu tham khảo: