#67. Bạo lực trong im lặng

Trớ trêu là một số hệ quả của bạo lực tồi tệ nhất lại đến từ chuyện im lặng.

“Mẹ chị không bao giờ lớn tiếng, nhưng khi chị lên án bà có những nhận xét mang tính chỉ trích và làm nhục, bà nói rằng Tao đã không lớn tiếng cả đời mày còn muốn gì nữa. Người ta bị chửi bới thậm tệ cũng đau mà chị không bao giờ bị lớn tiếng cũng vẫn thấy day dứt là sao?” (A, 38 tuổi)

“Khi còn nhỏ, em giống như người vô hình trước mặt mẹ. Mẹ hỏi em ăn gì nhưng sau đó bà lại nấu theo ý muốn của thằng em. Khi em không muốn ăn, bà lại bực bội đặt cộp cái bát trước mặt em đầy tức giận. Hoặc là khi đi chọn đồ lúc còn con gái, em thích đôi giày màu đỏ bà lại chọn đôi màu xanh, với lý do nó hợp với em hơn. Em biết mình cứ nghĩ mãi về những điều này chẳng tốt đẹp gì nhưng nó ám ảnh em tới tận bây giờ. Em luôn có cảm giác ý kiến của mình chẳng có ý nghĩa gì với bà. Đến giờ, em luôn tự nghi ngờ vào sự lựa chọn và phán đoán của chính mình” (L, 27 tuổi)

Khi chúng ta nghĩ về bạo lực trong lời nói, mọi người hay nghĩ là sẽ có một người bị chửi bới thậm tệ, giận dữ, run rẩy. Nhưng nó mới chỉ là một phần bức tranh.

Trớ trêu là một số hệ quả của bạo lực tồi tệ nhất lại đến từ chuyện im lặng. Im lặng một cách chế giễu, khiến người khác cảm thấy nhục nhã. Im lặng không trả lời, hoàn toàn bơ đi không để ý có thể gây ra những “ồn ào” bên trong hơn là bị mắng to tiếng.

Thật đau đớn khi bị đối xử nhưng một người vô hình, cảm giác mình chẳng là gì cả, chỉ như một hạt bụi mà người ta không thèm đoái hoài tới. Đứa trẻ trải qua loại bạo lực này thường có cảm xúc mâu thuẫn hơn là một đứa trẻ bị la mắng hoặc xúc phạm lớn tiếng. Sự vắng mặt của sự tức giận gây ra một nhầm lẫn lớn: đứa trẻ không thể hiểu đằng sau sự im lặng hoặc bỏ mặc không trả lời có ý nghĩa gì.

Hậu quả của bạo lực trong im lặng khá đa dạng, nhưng có vài thứ quan trọng:

• đầu tiên là những thay đổi tiêu cực trong bộ não đang phát triển của trẻ

• hình thành thói quen tự phê bình, quy kết những thất bại và sai lầm cho những thiếu sót trong tính cách của bản thân

• giảm trí tuệ cảm xúc, khả năng kiềm chế và kiểm soát cảm xúc

• hình thành những loại gắn bó không an toàn, ngăn cản việc thiết lập các mối quan hệ xã hội lành mạnh

Mỗi đứa trẻ sẽ bị ảnh hưởng theo cách riêng, nhưng thường bộc phát ra ở tuổi trưởng thành.

—

Những điều cần biết về bạo lực trong im lặng

Đối với nhiều người, đặc biệt là cha mẹ, đôi khi sự im lặng là vàng. Nhưng không phải tất cả sự im lặng đều được tạo ra giống nhau và đều như mơ. Đã có nhiều trường hợp khi phải tìm tới điều trị tổn thương do bạo lực của sự im lặng, nó có thể là một cơn ác mộng.

Chúng ta có thể thấy sự im lặng trong tất cả các mối quan hệ. Tuy nhiên, đôi khi nạn nhân của loại hành vi này không nhận thức được điều đó.

Sau đây sẽ là các cấp độ và phân loại về các loại bạo lực im lặng.

Loại 1: Thái độ bỏ qua

Thường trẻ em nhận được thông tin về thế giới xung quanh và các mối quan hệ thông qua trải nghiệm. Nhờ một người mẹ chu đáo và nhạy cảm, đứa trẻ bắt đầu hiểu mình có giá trị và đáng được chú ý. Điều này là nền tảng cho lòng tự trọng lành mạnh. Bằng hành vi của mình, người mẹ đã nói cho con “Con tốt như con vố là” và điều này mang tới sức mạnh, sự tự tin để trẻ khám phá thế giới.

Một đứa trẻ bị mẹ phớt lờ không tìm thấy vị trí của mình trên thế giới, nó run rẩy và mong manh.

40 năm trước thí nghiệm Still Face Experiment được thực hiện, cho thấy việc bỏ qua trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ thì ảnh hưởng thế nào. Nếu đứa trẻ bị bỏ mặc hàng ngày, nó ảnh hưởng rất lớn tới sự phát triển của trẻ.

Ở thời điểm làm thí nghiệm, người ta tin rằng lúc 4-5 tháng tuổi, đứa trẻ không tương tác với người mẹ. Edward Tronick và cộng sự trong thí nghiệm này đã ghi lại trên video cách em bé phản ứng với lời nói, nụ cười và cử chỉ của mẹ. Sau đó người mẹ phải thay đổi nét mặt của mình, lúc đầu em bé cố gắng phản ứng như bình thường nhưng sau một lúc, trẻ bắt đầu khóc lóc thảm thiết khi mẹ làm mặt vô cảm.

Với trẻ nhỏ, mô hình thí nghiệm được lặp lại. Họ cũng cố gắng thu hút sự chú ý của mẹ theo cách thông thường, sau đó họ quay đi, tránh tiếp xúc, khiến trẻ bị cảm thấy bị bỏ qua. Tất nhiên khi người mẹ mỉm cười trở lại, những đứa trẻ trong nhóm thí nghiệm đã hồi phục, dù đó không phải quá trình ngay lập tức.

Nhưng nếu đứa trẻ bị bỏ qua hàng ngày, nó ảnh hưởng tới cơ chế thích nghi tâm lý - một loại gắn bó lo lắng hoặc tránh né - và sẽ theo con tới tuổi trưởng thành.

Loại 2: Không/Từ chối trả lời

Ở góc nhìn một đứa trẻ, im lặng khi trả lời câu hỏi giống với việc bỏ qua, nhưng hậu quả cảm xúc của 2 hành vi này khác nhau.

Phản ứng tự nhiên là người hỏi nhưng không được trả lời sẽ cảm thấy tức giận, tuyệt vọng. Không có gì ngạc nhiên khi sự yêu cầu/ trốn tránh (trong trường hợp này là hỏi/ từ chối trả lời) là loại quan hệ độc hại nhất.

John Gottman từng nhận định đó là dấu hiệu diệt vong của một cặp đôi. Ngay cả với một người lớn cũng không dễ dàng gì khi bạn đời của mình từ chối trả lời, và với một đứa trẻ, người không thể tự bảo vệ mình bằng mọi cách, tình huống này khiến chúng vô cùng chán nản. Tác hại gây ra lúc này là giảm đi lòng tự trọng và không có khả năng bảo vệ bản thân. Ngoài ra, trẻ có thể tự trách mình vì đã không nhận được sự chú ý từ cha mẹ.

Loại 3: Im lặng với thái độ khinh miệt và chế giễu

Không lên tiếng như thái độ, cử chỉ, nét mặt và các biểu hiện phi ngôn ngữ khác như đảo mắt, cười khinh mệt, bĩu môi… đây là loại gây tổn thương không khác gì những loại hình bạo lực khác.

Loại 4: Gọi nhưng không được trả lời

Tình huống này khiến cho trẻ nghi ngờ bản thân mình rất nhiều. Nhắc tới loại này người ta có sử dụng thuật ngữ gaslighting, xuất phát từ tiêu đề một vở kịch cùng tên trong đó người đàn ông thuyết phục vợ mình là cô ta đang phát điên.

Gaslighting không có la hét, chỉ là tuyên bố phủ nhận những gì đã xảy ra. Đứa trẻ khi còn nhỏ coi cha mẹ là “đấng tối cao”, nên khi bị phủ nhận, chúng mất tự tin vào cảm xúc của chính mình.

Theo định nghĩa của tờ The Healthy thì Gaslighting cũng có thể coi là một cách tẩy não tâm lý, khi người ta sử dụng các chiến thuật nhằm thao túng, đánh lạc hướng để bóp méo sự thật, khiến nạn nhân trải qua 3 giai đoạn: từ không tin đến cố gắng tự vệ nhưng sau cùng là tin và liên tục bất an, không còn cảm thấy tin tưởng vào chính mình.

Loại 5: Thiếu sự khen ngợi và hỗ trợ

Sức mạnh của những điều không thể nói ra rất khó để đánh giá cao, bởi vì nó để lại lỗ hổng trong tâm lý một đứa trẻ. Để phát triển bình thường, trẻ cần được giải thích lý do vì sao chúng xứng đáng được yêu thương và chú ý.

Loại 6: Bình thường hoá bạo lực

Đối với một đứa trẻ, thế giới rất nhỏ. Trẻ có thể tin rằng chúng đáng bị lạm dùng bằng lời nói vì chúng xấu xí, không ngoan ngoan. Nó ít đáng sợ hơn là ngừng tin tưởng vào một người quan trọng như cha mẹ. Điều này tạo ra sự ảo tưởng về sự kiểm soát.

Ngay cả ở tuổi trưởng thành, những đứa trẻ như vậy có thể hợp lý hoá hành vi của cha mẹ hoặc coi đó là điều bình thường. Thật khó khăn cho chúng ta khi phải nhận ra người có nghĩa vụ phải yêu mình lại làm tổn thương mình.

—

Đôi khi chúng ta tin rằng nếu sử dụng cách đối xử im lặng, người khác sẽ thay đổi hành vi của họ hoặc làm những gì bạn muốn họ làm. Chúng ta tin nó giống như một công cụ giáo dục. Nhưng điều này là sai lầm. Bỏ qua người khác là một hình thức trừng phạt, không những không củng cố mà còn huỷ hoại các mối quan hệ.

Khi phải sử dụng chiến thuật phòng thủ và im lặng và trở nên bất an, nó cho thấy ta còn rất yếu kém trong kỹ năng giao tiếp. Sự nóng nảy có thể làm tình hình tồi tệ hơn. Nhưng khi im lặng được sử dụng như một phương pháp kiểm soát hoặc trừng phạt, nó chính là lạm dụng.

Tất cả mọi mối quan hệ trên đời này chỉ có thể tiến triển khi cả hai cùng tham gia vào đối thoại để tìm ra giải pháp. Im lặng chỉ dẫn tới nhiều vấn đề và suy diễn hơn, để rồi cuối cùng, vấn đề vẫn còn nằm đó, thậm chí tồi tệ hơn.