#135. Hiểu về năng lực điều hành não bộ của trẻ
Bộ máy này liên quan thế nào đến sự phát triển của bé?
Bạn có biết, kỹ năng kiểm soát các xung động, lập kế hoạch hay duy trì sự tập trung đều được vận hành bởi não bộ. Chúng không được sinh ra bẩm sinh, mà phát triển dựa trên tiềm năng hoặc các kinh nghiệm tích lũy từ lúc chào đời. Gen di truyền cung cấp bản đồ giúp mỗi người học hỏi các kỹ năng mới, nhưng môi trường sống và thói quen sống từ thời thơ ấu lại tạo nên dấu ấn lâu dài trên bộ gen của chúng ta.
Các dấu ấn này ảnh hưởng tới cách mà tiềm năng di truyền biểu hiện trong các mạch não, làm nền tảng cho năng lực điều hành mà trẻ sẽ dựa vào suốt cuộc đời. Dấu ấn này có thể là bất cứ sự kiện nào diễn ra trong cuộc sống thường nhật tại nhà hoặc ở trường của trẻ. Có thể ví von rằng, hệ điều hành não bộ có nhiệm vụ ghi nhớ và kiểm soát khả năng tập trung, lưu trữ, làm việc với thông tin, sàng lọc các yếu tố gây nhiễu,... giống như hoạt động cất cánh và hạ cánh ở đường băng được kiểm soát bởi trạm không lưu vậy.
Tạo lập nền tảng cho các kỹ năng trên vừa là nhiệm vụ quan trọng, vừa là thách thức, cũng vừa là cơ hội trong những năm tháng đầu đời của trẻ. Nếu người lớn dựa vào hệ thống kiểm soát không lưu của mình để đối phó với các sự kiện diễn ra hàng ngày, trẻ dựa sẽ vào những kỹ năng mới có để học đọc, viết, ghi nhớ, tham gia vào các hoạt động trên lớp, hoặc vui chơi cùng bạn bè.
Trẻ không có cơ hội thực hành, củng cố các kỹ năng, hoặc trẻ bị khuyết tật,... sẽ rất khó để có thể điều khiển các hoạt động hàng ngày như học tập, vui chơi, làm việc một cách bình thường.
Đính chính các quan niệm sai lầm về khoa học
Trẻ nhỏ đối mặt với khoảng thời gian gặp khó khăn trong việc kiểm soát, lập kế hoạch, lờ đi các yếu tố gây nhiễu và tự điều chỉnh theo các nhu cầu mới. Các năng lực này không tự phát triển theo thời gian trưởng thành của trẻ.
Điều này có thể là thông tin xa lạ với nhiều người hay nói cách khác là thông tin không được công nhận rộng rãi.
Không chỉ có vậy, nhiều người còn không biết: “Mạch não đang phát triển của trẻ có liên quan đến các loại kỹ năng vừa kể trên. Nó tuân theo thời gian biểu bắt đầu từ khi trẻ còn nhỏ đến lúc trở thành một thiếu niên, cung cấp nền tảng cho việc học tập và năng lực giao tiếp xã hội của trẻ”
Dựa vào những kiến thức vừa phân tích ở phần trên, các quan điểm sai lầm sau đây về năng lực điều hành não bộ nên được xem xét loại bỏ.
Việc học cách kiểm soát các xung động, chú ý và lưu giữ thông tin trong não bộ diễn ra tự nhiên khi trẻ trưởng thành. Trẻ nhỏ gặp các vấn đề với những kỹ năng trên cũng không cần thiết phải học cách phát triển chúng.
Nhiều bằng chứng chỉ ra rằng khi trẻ được 12 tháng tuổi, các trải nghiệm đầu đời sẽ là nền tảng phát triển các kỹ năng điều hành não bộ. Những trải nghiệm mới phát sinh như khả năng chú ý, kiểm soát các xung động và lưu giữ thông tin trong bộ nhớ dường như rất dễ bị phá vỡ bởi các trải nghiệm ban đầu hoặc bởi các gián đoạn sinh học. Một số bằng chứng khác cũng cho thấy các can thiệp sớm nhằm cải thiện những năng lực kể trên trước khi trẻ tới tuổi đi học sẽ mang lại những tác động có lợi.
Trẻ nhỏ từ bỏ nhiệm vụ đang làm, mất kiểm soát hoặc dễ bị phân tâm bị xem là những đứa trẻ hư, cố tình không hợp tác và tỏ ra hiếu chiến.
Chức năng điều hành của trẻ nhỏ khi bị xâm phạm, tổn hại hoặc bị trì hoãn có thể khiến trẻ bộc lộ các hành vi thách thức bị cho là “hư”. Tuy nhiên, nguyên nhân của hầu hết các trường hợp này là do sự phát triển mở rộng của vỏ não trước trán. Những nỗ lực giúp trẻ cải thiện hành vi và điều chỉnh thái độ sẽ hữu ích hơn nhiều so với việc đưa ra các hình phạt để răn đe trẻ.
Đặc biệt, trong những tình huống gây ra các căng thẳng độc hại, thậm chí cả một đứa trẻ được cho là ngoan cũng có thể bộc phát hành vi tiêu cực theo bản năng. Việc cho trẻ ở trong một môi trường an toàn, có thể dự đoán trước sẽ tác động tích cực đến sự thay đổi hành vi của trẻ.
Chương trình giáo dục sớm chỉ nên tập trung vào việc dạy chữ và số cho bé.
Trái lý thuyết trên, thực tế cho thấy những nỗ lực nhằm thúc đẩy sự phát triển chức năng điều hành não bộ ở trẻ có ảnh hưởng tích cực tới khả năng đọc viết và làm việc với các con số của trẻ ngay từ sớm.
Bằng chứng từ các thử nghiệm ngẫu nhiên cho thấy những đứa trẻ sớm được can thiệp để thúc đẩy nhóm các kỹ năng điều hành (khả năng ghi nhớ khi làm việc, sự chú ý, kiểm soát ức chế,...) lại tỏ ra thông minh, nhanh nhẹn hơn so với những bé chỉ trải nghiệm các hoạt động “bình thường” trong lớp.
Cũng có bằng chứng cho thấy các kỹ năng điều hành góp phần lớn vào việc đọc và nâng cao thành tích toán học ngay từ khi trẻ học mẫu giáo. Điều này không có gì đáng ngạc nhiên, bởi việc thành thạo các kỹ năng học thuật truyền thống phụ thuộc nhiều vào năng lực tuân thủ và ghi nhớ các quy tắc trong lớp, kiểm soát cảm xúc, tập trung chú ý và học theo yêu cầu thông qua hoạt động nghe nhìn của một đứa trẻ.
Các nhà thần kinh học cũng bắt đầu tạo ra sự liên kết giữa những khía cạnh cụ thể của chức năng điều hành, nhất là kỹ năng chú ý liên quan đến việc học đọc và làm việc với các con số. Tuy nhiên, phải nhấn mạnh rằng nghiên cứu này chỉ đang ở giai đoạn sơ khai, còn nhiều yếu tố cần xem xét. Ngoài việc hiểu những yếu tố giải thích cho tác động mới lên các hoạt động trường học, mà chúng ta còn cần kiểm tra xem liệu các chương trình giáo dục sớm về các kỹ năng xã hội, số học và ngôn ngữ có tác động tích cực đến chức năng điều hành hay không. Bởi bản chất liên quan của những năng lực này sẽ gây khó khăn cho việc dán nhãn bất kỳ can thiệp nào có tính tập trung rõ ràng (hoặc không) đến các lĩnh vực quan trọng của chức năng điều hành.